ઈદ-એ-મિલાદ : મહંમદ સાહેબના આદર્શોને પામવાનો દિન : ડો. મહેબૂબ દેસાઈ

ઇસ્લામમાં રબ્બી ઉલ અવ્વલ માસનું વિશેષ મહત્વ છે. કારણકે આ માસની ઇસ્લામિક તારીખ ૧૨ના રોજ હઝરત મહંમદ પયગમ્બર (સ.અ.વ.) સાહેબનો જન્મ દિવસ છે. એ મુજબ ૨ ડીસેમ્બરના રોજ ઇસ્લામના અનુયાયીઓ ઈદ-એ-મિલાદ અર્થાત મહંમદ સાહેબ (સ.અ.વ.)નો જન્મ દિવસ ઉજવશે. એ સંદર્ભે મહંમદસાહેબના કેટલાક જીવનપ્રસંગો વાગોળવાનું આકર્ષણ રોકી શકતો નથી.

એક વખત હજરત મહંમદ પયગમ્બર (સ.ચ.વ)ને તેમના એક અનુયાયીએ પૂછ્યું,

 “મારા સારા ઉછેર અને સંસ્કાર માટે કોને જવાબદાર ગણી શકાય?”

મહંમદસાહેબ(સ.અ.વ.)એ કહ્યું, “તારી માતાને.”

એ વ્યકિતએ પૂછ્યું,‘માતા પછી કોણ ?’

“તારી માતા”  ફરી એ જ જવાબ મળ્યો.

“એ પછી કોણ?”

મહંમદસાહેબે ફરમાવ્યું, “એ પછી તારા પિતા.”

એક સહાબીએ મહંમદસાહેબને પૂછ્યું, “ઔલાદ પર મા બાપના શા હક્કો છે ?”

આપે ફરમાવ્યું, “ઔલાદની જન્નત (સ્વર્ગ) અને દોઝક (નર્ક ) માબાપ છે.”

અર્થાત્ મા બાપની સેવાથી જન્નત મળે છે અને તેમની સાથેની નાફરમાની અને ગેરવર્તણૂકથી દોઝક મળે છે.

એક વાર મહંમદસાહેબ(સ.અ.વ.) મુઆવઝની દીકરીની શાદીમાં ગયા. તેમને જૉઇને બાળાઓ હજરત મહંમદ (સ.અ.વ)ની આસપાસ ગોઠવાઇ ગઇ અને શહીદોની પ્રશંસા કરતાં ગીતો ગાવા લાગી. એક બાળાએ એ ગીતમાં એક કડી ઉમેરી, ‘ફીના નબીય્યુન યાસઅલમુ માફીગદા’ અર્થાત્ “અમારી વચ્ચે એક નબી છે, જે કાલની વાત જાણે છે.”  મહંમદસાહેબ પોતાનાં વખાણ કે પ્રશંશા કયારેય સાંભળતા નહીં, એટલે તેમણે તરત ગીત ગાતી બાળાઓને રોકીને કહ્યું,

 “જે ગાતા હતા તે જ ગાઓ. આવી વાત ન કરો.”

હજરત મહંમદસાહેબ(સ.અ.વ.)ન્યાય, ઇન્સાફના ખૂબ આગ્રહી હતા. એક વખત મખઝૂમ કબિલાની એક સ્ત્રીએ ચોરી કરી. ઇન્સાફ માટે ફરિયાદી રસૂલેપાક પાસે આવ્યો. ઔસામા બિનઝેદી પ્રત્યે રસૂલેપાકને ખૂબ માન. આથી તે ચોરી કરનાર સ્ત્રી ઔસામા બિનઝેદીને લઇને મહંમદસાહેબ પાસે આવી. ઔસામ બિનઝેદીને જૉઇને મહંમદસાહેબ બોલી ઉઠયા,

 “ઔસામા, શું તમે ન્યાયની વરચે પડવા આવ્યા છો ?”

રસૂલેપાકનો પ્રશ્ન સાંભળી ઔસામાની નજર શરમથી ઢળી ગઇ. મહંમદસાહેબ(સ.અ.વ.)એ સાથીઓને સંબોધન કરતા કહ્યું,

“તમારી પહેલાંની પ્રજા પૃથ્વી પરથી ભૂંસાઇ ગઇ છે, કારણ કે તેમણે ગરીબો, મઝલુમો પ્રત્યે ઇન્સાફ કર્યોન હતો. ખુદાના કસમ જૉ ફાતિમાએ (રસૂલેપાકની પ્રિય પુત્રી) ગુનો કર્યોહોય તો એને પણ સજા કરું.”

મહંમદસાહેબને અવારનવાર સોનું-ચાંદી અને કમિંતી ચીજવસ્તુઓની ભેટો મળતી રહેતી, પણ પોતાની કુટીરમાં તે વસ્તુઓ એક રાત પણ તેઓ રાખતા નહીં. વસ્તુઓ જેવી આવે કે તરત તેને જરૂરતમંદોમાં તકસીમ (વહેંચી) કરી દેતા. એક રાત્રે તેમને બેચેની જેવું લાગવા માંડયું. કંઇ ચેન ન પડે. અંતે તેમણે પત્ની આયશાને પૂછ્યું, ‘આપણી છત નીચે પૈસા કે કંઇ સોનું-ચાંદી નથી ને?’આયશાને યાદ આવી જતાં બોલી ઠયાં,

“અબ્બા (અબુબક્ર) ગરીબો માટે થોડા પૈસા આપી ગયા છે. તે પડયા છે.”

રસૂલેપાક (સ.ચ.વ)એ ફરમાવ્યું,

“અત્યારે ને અત્યારે તે પૈસા હાજતમંદોમાં વહેંચાવી દે. તને ખબર નથી, પ્રેષિતોની છત નીચે ધન ન હોય.”

મુસાફરીમાં એક વાર સાથીઓ સાથે હજરત મહંમદ પયગમ્બરસાહેબ પગપાળા જઇ રહ્યા હતા. ભોજનનો સમય થતા કાફલો એક જગ્યાએ રોકાયો. રાંધવા માટે સૌએ કામની વહેંચણી કરી લીધી. પયગમ્બરસાહેબે બળતણ ભેગું કરવાનું પોતાના માથે લીધું. સાથીઓએ કહ્યું,

“આપ એ તકલીફ ન લો. એ કામ અમે કરી લઇશું.”

મહંમદસાહેબ(સ.અ.વ.) બોલ્યા,

 “પણ હું મારી જાતને તમારા કરતાં ઉચી રાખવા નથી માગતો. જે પોતાને પોતાના સાથીઓ કરતાં ઉચ્ચ  ગણે છે તેને ખુદા નથી ચાહતા.”

હજરત મહંમદ પયગમ્બરસાહેબની ઉંમર ૬૩ વર્ષની થવા આવી હતી. તેઓ બીમાર રહેતા હતા. તાવને કારણે અશકિત પણ ઘણી લાગતી હતી. આમ છતાં પોતાના બંને પિતરાઇઓ અલી અને ફજલનો ટેકો લઇ તેઓ નિયમિત સાથીઓને મળવા મસ્જિદમાં આવતા, નમાજ પડતા, તે દિવસે પણ નમાજ પછી તેમણે સાથીઓને કહ્યું, ‘મારા સાથીઓ, તમારામાંથી કોઇને મેં નુકસાન કર્યું હોય તો તેનો જવાબ આપવા અત્યારે હું મોજૂદ છું. જૉ તમારામાંથી કોઇનું મારી પાસે કશું લેણું હોય તો જે કંઇ આજે મારી પાસે છે તે બધું તમારું છે.’

એક સાથીએ યાદ અપાવ્યું,

“મેં આપના કહેવાથી એક ગરીબ માણસને ત્રણ દિરહમ આપ્યા હતા.”

મહંમદસાહેબે તેને તે જ ક્ષણે ત્રણ દિરહમ આપી દીધા અને કહ્યું,

“આપણી લેણદેણ માટે આ જગતમાં શરમાવું સારું છે. જેથી ખુદાને ત્યાં કષ્ટ સહન કરવું ન પડે.”

 ખુદાના આવા પાક-પ્યારા પયગમ્બરની વફાત મુસ્લિમ ચાંદ ૧૨ રબ્બીઉલ અવ્વલ, ૧૧ હિજરી ૮ જૂન ઇ.સ. ૬૩૨ના રોજ થઇ, પણ નોંધપાત્ર બાબત એ છે કે મહંમદસાહેબનો જન્મ અને વફાત ૧૨ રબ્બી ઉલ અવ્વલ અર્થાત્ એક જ મુસ્મિલ તારીખે થયાં હતાં.

કિસી કા દિલ જો તોડેગા, ખુદા કયા ઉસકો છોડેગા ? : ડૉ. મહેબૂબ દેસાઈ

થોડા સમય પહેલા મારો એક લેખ “આપણે કેવા મુસ્લિમ છીએ ?” “રાહે રોશન”મા છપાયો હતો. તેને સૌ મુસ્લિમોનો સાનુકુળ પ્રતિસાદ સાંપડ્યો હતો. એ સંદર્ભે અનેક મુસ્લિમ બિરાદરોના પ્રતિભાવો મળ્યા હતા. તે સર્વેનો એક જ સૂર હતો કે,

“આપણે આદર્શ ઇસ્લામની વાતો કરીએ એ છીએ. પણ આપણા મોટાભાગના મુસ્લિમ સમાજમા હજુ ઇસ્લામની સાચી સમજ કેળવાઈ નથી. એ માટે આપણે સૌએ સાથે મળીને પ્રયાસો કરવા જોઈએ”

ઇસ્લામ ધર્મની શ્રેષ્ટતા માટે કોઈ મતભેદ ન હોઈ શકે. વિશ્વમાં આજે તે ઉત્તમ અને બહોળો પ્રચાર પ્રસાર પામેલ મઝહબ છે. પણ તેના અનુયાયીઓ ઈસ્લામને સમજવામાં અને તેનું પાલન કરવામાં ઉણા ઉતર્યા છે. તે કડવું સત્ય પણ સ્વીકારવું જ રહ્યું. બર્નાર્ડ શોને એકવાર કોઈકે પૂછ્યું.

“વિશ્વમા શ્રેષ્ટ ધર્મ કયો ?”

એકપળનો પણ વિચાર કર્યા વગર તેઓ બોલ્યા,

”ઇસ્લામ”

પણ બીજી પળે તેઓ બોલ્યા,

“પણ તેના અનુયાયીઓ તેની શ્રેષ્ટતાને પામી શકયા નથી”

આ વિધાનની સત્યતા પામવા આપણે ઝાઝા દૂર જવાની જરૂર નથી. આપણી આસપાસ પણ તે દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. મોટાભાગના શિક્ષિત કે અશિક્ષિત મુસ્લિમના સામાન્ય જીવન વ્યવહાર, વેપાર-વ્યવસાય કે નૈતિક આચરણમા કલમાના શરીક આદર્શ મુસ્લિમના લક્ષણોની કમી આપણે અનુભવીએ છીએ. જે મઝહબના પવિત્ર ગ્રંથ કુરાને શરીફમાં લખ્યું છે,

“તોલમાં ત્રાજવાની દંડીને હંમેશા સીધી રાખીને તોલ કરો. અને લોકોને તેમની ખરીદેલી વસ્તુ ક્યારેય ઓછી ન આપો.”

મહંમદ પયગમ્બર સાહેબે પણ તિજારત અર્થાત વેપાર કર્યો છે. પણ તેમાં ક્યારેય બેઈમાની નથી કરી. પરિણામે તેમના વેપારમાં હંમેશા ખુદાએ બરકત આપી હતી. એ યુગમાં હઝરત ખદીજા મોટા વેપારી હતા. તેમનો વિદેશમાં વેપાર મહંમદ સાહેબે સંભાળ્યો હતો. અને તેમાં અઢળક નફો કરી આપ્યો હતો. એ ઘટના ઇસ્લામી ઇતિહાસમાં જાણીતી છે. એ વાત ભૂલી જઈ જયારે ક્ષણિક લાભ માટે આપણે વેપારમા ઈમાનદારીને નેવે મૂકી વેપાર કરી છીએ, ત્યારે આપણે આપણી બરકતને બમણી થતા રોકીએ છીએ. અલ્લાહના ગુનેગાર બનીએ છીએ. અને આપણા ગ્રાહકને દુઃખી કરી તેનો વિશ્વાસ ગુમાવીએ છીએ.

એ જ રીતે આપણે સૌ ઘણીવાર અહંકારનો ભોગ બનીએ છીએ. મોટે ભાગે માન, મરતબો, મોભો કે સત્તા તેના મૂળમાં હોય છે. પરિણામે આપણો અહંકાર ક્યારેક કોઈ ગરીબ-અમીર માનવીને અપમાનિત કે દુઃખી કરી નાખે છે. મહંમદ સાહેબે એક હદીસમા ફરમાવ્યું છે,

“જે વ્યક્તિના હદયમાં રજમાત્ર પણ અહંકાર હશે તે જન્નતમા દાખલ નહિ થાય.”

મહંમદ સાહેબ આગળ ફરમાવે છે,

“અલ્લાહને અભિમાન ગમે છે. પણ ઘમંડ નહિ. કારણ કે ઘમંડ એટલે પોતાની તુલનામાં બીજાને તુચ્છ સમજવું. અલ્લાહની નજરમાં સૌ સમાન છે.”

માનવી માનવી વચ્ચે દુઃખ ઉત્પન કરનાર એક અન્ય માનવ લક્ષણ મજાક કે મશ્કરી છે. નિર્દોષ આનંદ માટે મજાક મશ્કરી આવકાર્ય છે. પણ કોઈને ઉતારી પાડવા કે તેની ટીકા ટિપ્પણ કરવા માટે થતી મજાક ઇસ્લામમાં આવકાર્ય નથી. ઇસ્લામમાં “ઇસ્તિરઝા” અર્થાત એવી ઠઠ્ઠામશકરી જેમાં કોઈનું દિલ દુભાતું હોય તે અંગે કહેવામાં આવ્યું છે,

“કોઈની ટીકા કરવા કે તેને ઉતારી પાડવા કે તેના દોષોને જાહેરમાં લાવવા થતી નીચે મુજબની મશ્કરી ગુનાહ છે,

૧. કોઈના ચાલવા, ઉઠવા, બેસવા કે બોલવાની નકલ કરાવી.

૨. કોઈ પણ વ્યક્તિની વાત પર કે તેના ચેનચાળા પર હસવું”

એક અન્ય હદીસમાં હઝરત મહંમદ સાહેબે ફરમાવ્યું છે,

“મને કોઈ મોટી દોલત પણ કોઈની નકલ કરવા માટે આપવામાં આવે તો પણ હું તે માનવીની નકલ કરીશ નહિ”

વુમન એમ્પાવર મેન્ટ અને સ્ત્રી સ્વાતંત્રની આપણે વાતો કરીએ છીએ. પણ તેના અમલમા કંજુસાઈ કરીએ છીએ. એ સત્ય મુસ્લિમ સમાજને પણ લાગુ પડે છે. પડદા પ્રથા અને બહુપત્નીત્વમાંથી તો મુસ્લિમ સમાજ મોટે ભાગે બહાર નીકળી ગયો છે. પણ હજુ ભણેલી ગણેલી, સુંદર અને મોટા ઘરની દીકરીની અપેક્ષા આપણે રાખીએ છીએ, પણ તેનું સ્થાન ઘરના ચોકામાં અને પુરુષથી ઉતરતું રાખવાનું ચલણ લુપ્ત થયું નથી. પરિણામે જાણ્યે અજાણ્યે સર્જાય છે ઉચ્ચ શિક્ષણ પામેલ કન્યાના જીવનમાં યાતના અને દુ:ખો. કુરાને શરીફમા કહ્યું છે,

‘હૂં તમારામાંથી કોઈ પણ વ્યક્તિના કામને વ્યર્થ નથી ગણાતો. ચાહે તે પુરુષ હોય કે સ્ત્રી. તમે પરસ્પર એકમેકના અંગો છો અને સમાનતાના અધિકારી છો´

“પુરુષ અને સ્ત્રી બંનેને મા-બાપ કે નજીકના સંબધીની સંપતિમાં અધિકાર છે.’

માનવ જીવનમાં દુઃખ સર્જતા આ તો માત્ર થોડાક દ્રષ્ટાંતો છે. પણ ઇસ્લામમાં તો કોઈ પણ સંજોગો કે પરિસ્થિતિમાં અન્યને દુઃખ આપવું ગુનાહ છે. જયારે કોઈ દુઃખીના ચહેરા પર સ્મિત આણવાના કાર્યને ઈસ્લામે ઈબાદત જેટલું જ મહત્વ આપ્યું છે. અને એટલે જ આ ઉક્તિ ખાસ પ્રચલિત છે,

“કિસી કા દિલ જો તોડેગા,

ખુદા કયા ઉસકો છોડેગા ?”

મૌલાના અબ્દુલ કલામ આઝાદ : ડૉ. મહેબૂબ દેસાઈ

૧૧ નવેમ્બરના રોજ ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના અગ્ર નેતા અને સ્વતંત્ર ભારતના પ્રથમ શિક્ષણ પ્રધાન મૌલાના અબ્દુલ કલામ આઝાદની જન્મ તિથી હતી. તેમના જન્મ દિવસને ભારત સરકારે

“રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ દિવસ” તરીકે ઉજવવાનો ૨૦૦૮થી આરંભ કરેલ છે. એ અન્વયે એક સ્થાનિક ચેનલે યોજેલ એક લાઇવ કાર્યક્રમમા તજજ્ઞ તરીકે ઉપસ્થિત રહેવાની તક સાંપડી. ત્યારે મૌલાના આઝાદનું એક અવતરણ મેં મારા વ્યાખ્યાનમાં ખાસ ટાંકતા કહ્યું હતું,

“આકાશની ઉંચાઈ પરથી કોઈ ફરિશ્તો ઉતરે અને કુતુબ મિનાર પર એલાન કરે કે હું હિન્દુસ્તાનને ચોવીસ કલાકમાં આઝાદી અપાવી શકું છું પરંતુ એ શરતે કે હિંદુ-મુસ્લિમ કોમી એકતાને ત્યજી દે, તો આવી આઝાદી હૂં સ્વીકારીશ નહી”

કોમી એકતાના આવા પ્રખર હિમાયતી મૌલાના સાહેબે રાષ્ટ્રીય જાગૃતિ પ્રસરાવવાના હેતુથી ૧૯૧૨મા “અલ હિલાલ” નામક ઉર્દુ અઠવાડિક શરુ કર્યું હતું. બંગાળની અંગ્રેજ સરકારે તેને બંધ કરવાના બદ ઈરાદાથી મૌલના સાહેબ પાસે બે હજારના જામીન માંગ્યા. મૌલાના સાહેબે તે આપ્યા. એ યુગમાં

“અલ હિલાલ” અખબારની ૨૬ હજાર નકલો વેચાતી હતી. અને તેનાથી પણ ચાર ગણા લોકો તે વાંચતા હતા. આથી ફરીવાર અંગ્રેજ સરકારે તેના માટે દસ હજારના જામીન માંગ્યા. એટલી મોટી રકમ મૌલાના સાહેબ ન આપી શક્યા. એટલે “અલ હિલાલ” પ્રેસ સરકારે જપ્ત કર્યું. એ પછી મૌલના સાહેબે “અલ બલાગ” નામનું સાપ્તાહિક શરુ કર્યું. “અલ હિલાલ” રાજકીય સાપ્તાહિક હતું. જયારે

“અલ બલાગ” સામાજિક ધાર્મિક જાગૃત્તિ માટેનું સાપ્તાહિક હતું. “અલ બલાગ”ને  પણ સામાજિક ધાર્મિક જાગૃત્તિનું એવું અદભૂત કાર્ય કર્યું કે અંગ્રેજ સરકાર તેને પણ જપ્ત કરવા પ્રેરાઈ. અને તેને પણ જપ્ત કરવામાં આવ્યું.

આમ બંગાળની અગ્રેજ સરકાર મૌલાના સાહેબની રાષ્ટ્રીય પ્રવૃત્તિથી ગળે આવી ગઈ હતી. એટલે અંતે તેમણે મૌલાના સાહેબને તડીપાર કર્યા. પંજાબ, દિલ્હી, ઉત્તર પ્રદેશ, અને મુંબઈની સરકારોએ તો તેમના પર પ્રથમથી પ્રતિબંધ મૂકી દીધો હતા. પરિણામે ૩૦ માર્ચ ૧૯૧૬ના રોજ મૌલના સાહેબ કલકત્તા થી બિહાર જવા નીકળ્યા. અને રાંચી પહોંચ્યા. મૌલાના સાહેબ રાંચી પાસેના “મોરાબરી” નામક ગામમાં રોક્યા. અહી આદિવાસીઓની વસ્તી હતી. આવા તડીપારની સજાના દિવસોમા પણ મૌલાના સાહેબ દીની કાર્યો જેવા કે પાંચ વક્તની નમાઝ, રોઝા વગેરે ચૂકતા ન હતા. તેમના તડીપારના હુકમના વિરોધમાં તેમના મિત્રો અને સબંધીઓએ સાઈઠ હજાર સહીઓવાળું મેમોરન્ડમ સરકારને આપ્યું હતું. પણ સરકારે તેના પર નજર સુધ્ધા ન કરી. પણ મૌલાના સાહેબના જીવન વ્યવહારમાં તેની જરા પણ અસર ન થઈ. તડીપાર દરમિયાન તેઓ નિયમિત પાંચ વક્તની નમાઝ અચૂક પઢતા. આ સમય દરમિયાન જ રમઝાન માસ આવી ચડ્યો. “મોરાબરી” ગામ રાંચી શહેરથી થોડું દૂર હતું. પરિણામે મૌલાના સાહેબ જુમ્માની નમાઝ અદા કરવા રાંચી શહેરમાં જવા લાગ્યા. એ મસ્જિતના લોકોને તેની જાણ થઈ. એટલે લોકોએ મૌલાના સાહેબને નમાઝ પઢાવવા અને ખુત્બો (ધાર્મિક વ્યાખ્યાન) કરવા આગ્રહ કર્યો. પછી તો દરેક જુમ્માએ મૌલાના સાહેબ રાંચી શહેરની જુમ્મા મસ્જિતમા ખુત્બો અને નમાઝ પઢાવતા.

જુલાઈ ૧૯૨૦મા અંગ્રેજ સરકારે મૌલાના સાહેબને નજર કેદ કર્યા. નજર કેદને કારણે મૌલાના સાહેબ ચાર વક્તની નમાઝ મસ્જિતમા પઢતા. પણ ઈશાની (રાત્રી)ની નમાઝ તેમને ઘરમાં જ પઢવી પડતી. એટલે મૌલાના સાહેબે રાત્રે મસ્જિતમાં નમાઝ પઢવાની સરકાર પાસે મંજુરી માંગી. પણ સરકારે તે ન આપી. મૌલાના સાહેબે કાયદા અને સજા ની ચિંતા કર્યા વગર ઈશાની નમાઝ મસ્જિતમા જઈ પઢવાનું શરુ કર્યું. મૌલાના સાહેબની મક્કમતા આગળ સરકાર ઝુકી. મૌલાના સાહેબના આ પગલા સામે સરકાર મૌન રહી. અને આમ મૌલના સાહેબ નજર કેદમા હોવા છતાં પાંચે વક્તની નમાઝ મસ્જિતમાં પઢવા લાગ્યા.

તડીપાર દરમિયાન મૌલાના સાહેબે રાંચી શહેરના મુસ્લિમોને જાગૃત્ત કરવા સક્રિય પ્રયાસો કર્યા. તેમનું ધ્યાન ધર્મ અને જ્ઞાન તરફ કેન્દ્રિત કર્યું. જેના કારણે વેરાન મસ્જિતો ફરીથી આબાદ થઈ. મૌલાના સાહેબે એક વર્ષ સુધી રાંચીની મસ્જિતમા કુરાને શરીફનું શિક્ષણ આપ્યું. મૌલાના સાહેબનો વધારે પડતો સમય વાંચન અને લેખનમાં પસાર થતો. તેમનો મહાન ગ્રંથ “તરજુમાનુલ કુરઆન”  આજ સમય દરમિયાનમાં લખાયો હતો. મૌલાનાસાહેબે  અન્ય એક ગ્રંથ “અલબયાન” પણ આ સમય દરમિયાન જ લખ્યો હતો. આ ઉપરાંત અન્ય ધાર્મિક પુસ્તિકાઓ “અલ્લામા-ઈબ્ન-તીમીયાહ”, “અલ્લામા-ઈબ્ન- કાપિય્મ” અને “શાહ અલી ઉલ્લાહ મોહ્દ્દીસ દહેલવી”નું જીવન ચરિત્ર પણ આ સમયમાં જ મૌલવી સાહેબે લખ્યું હતું. આ જ કાળમા તેમણે તર્કશાસ્ત્ર પર પણ એક પુસ્તિકા લખી હતી. એ પણ સત્ય છે કે આ સમય દરમિયાન મૌલાના સાહેબ અત્યંત આર્થિક મુશ્કેલીઓમાંથી પસાર થઈ રહ્યા હતા. છતાં નજર કેદીને સરકાર તરફથી આપવામાં આવતી આર્થિક સહાય અંગ્રેજ સરકાર પાસેથી તેમણે લેવાનો સ્પષ્ટ ઇન્કાર કર્યો હતો.  

મૌલાના સાહેબ અને ગાંધીજીની પ્રથમ મુલાકાત જાન્યુઆરી ૧૯૨૦મા દિલ્હીમાં હકીમ અજમલ ખાનને ત્યાં થઈ હતી. એ સમયે ખિલાફત ચળવળમા ભારતના મુસ્લિમો સાથે ભારતીય નેતાઓ અને પ્રજાને જોડવાનો પ્રશ્ન ખુબ ચર્ચામાં હતો. આ અંગે ગાંધીજી, મૌલાના આઝાદ, મૌલાના મુહમદ અલી, મૌલાના શૌકત અલી, હકીમ અજમલ ખાન, મૌલાના અબ્દુલ બારી વગેરે નેતાઓનું એક રાષ્ટ્રીય સંમેલનમાં ફિરંગી મહલમાં મળ્યુ હતું. તેમાં ગાંધીજી, લોકમાન્ય તિલક અને બીજા કોંગ્રેસી નેતાઓએ ભારતની પ્રજા અને નેતાઓને ખિલાફત ચળવળમાં જોડવાનો નિર્ણય લીધો હતો. પરિણામે ભારતીય મુસ્લિમ મોટી સંખ્યામાં સ્વતંત્ર યુધ્ધમાં જોડાવા સંગઠિત થયા હતા.

આવા કોમી એકતાના પ્રખર હિમાયતી રાષ્ટ્રીય નેતા મૌલાના આઝાદ આજે આપણી વચ્ચે નથી પણ તેમની મઝહબી અને રાષ્ટ્રીય વિચારધાર આજે પણ આપણને માર્ગદર્શન આપતી રહી છે. તેમાથી આપણે કેટલું ગ્રહણ કરવું છે તે આપણે જ નક્કી કરવાનું છે.