દાસ્તાં-એ-શહીદ : અશફાક ઉલ્લાહ ખાન : ડૉ. મહેબૂબ દેસાઈ

૮૭ વર્ષ પહેલાની એ ઘટના આજે પણ યાદ કરતા કોઈ પણ રાષ્ટ્રીય વ્યક્તિનું મસ્તક ફક્ર થી ઊંચું થઇ જાય અને આંખો ઉભરાઇ જાય. ૧૯ ડીસેમ્બર ૧૯૨૭ના રોજ ફૈઝાબાદની જેલમાં કાકોરી કાંડના ક્રાંતિકારી ૨૭ વર્ષના યુવાન અશફાક ઉલ્લાહ ખાનને ફાંસી આપવામાં આવી.અશફાક અને રામ પ્રસાદ બિસ્મિલ બંને જીગરજાન મિત્રો હતા. બંને હિંદુ મુસ્લિમ એકતાના પ્રતિક હતા. બંને શાયર હતા. રામ પ્રસાદનું તખલ્લુસ "બિસ્મિલ" હતું. જયારે અશફાક ""વારીસ" અને " હસરત" ના તખલ્લુસથી શાયરી કરતા હતા. ૧૯૨૨માં ગાંધીજીના અસહકાર આંદોલન માટે જન જાગૃતિ આણવા શાહજહાંપુરમાં એક મીટીંગનું આયોજન રામપ્રસાદ બીસ્મિલ્લે કર્યું હતું. એ મીટીંગમાં યુવા અશફાક પણ ગયો હતો. ત્યારે બિસ્મિલ અને અશફાકની પ્રથમ મુલાકાત થઇ. અને તે જીન્દગી ભર ટકી રહી. અશફાક એક પાબંધ મુસ્લિમ હતો. રામપ્રસાદ ચુસ્ત આર્યસમાજી હતા. છતાં બંનેની મિત્રતામાં ક્યાય ધર્મની દીવાલ ન હતી. બિસ્મિલ પોતાની કૃતિ અશફાક ને સંભાળવાતો અને અશફાક પોતાની તાજી શાયરી બિસ્મિલને સંભળાવાતો. અને બંને એકબીજાની રચનામાં સુધાર વધાર સૂચવતા.આમ બંને વચ્ચેની દોસ્તી વધુને વધુ ઘાટી બનતી ગઈ. ગાંધીજીએ અસહકાર આંદોલન મુલતવી રાખ્યું. એ ઘટના બંને ક્રાંતિકારીઓ માટે આધાત જનક હતી. પરિણામે બંને મિત્રો હિંસક ક્રાંતિના માર્ગે વળ્યા. અને ક્રાંતિકારી સંગઠન "હિન્દોસ્તાન રીપબ્લીકન એસોસિએશન" ના સભ્ય બન્યા. ભારતના આઝાદીના ઇતિહાસમાં કાકોરી કાંડ તરીકે જાણીતી ઘટનામાં બંનેએ ખભેથી ખભો મિલાવી અંગ્રેજ તિજોરીને લુંટવાનું કાર્ય કર્યું. પરિણામે અશફાક ઉલ્લાહ ખાનને ફાંસીની સજા થઈ.

ઉત્તર પ્રદેશના શાહજહાંપુરમાં ૨૨ ઓક્ટોબર ૧૯૦૦ના રોજ જન્મેલ અશફાકે ફાંસીની સજાના થોડા કલાકો પૂર્વે પોતાની મનોદશાને એક શાયરની અદાથી વ્યકત કરતા લખ્યું હતું,

"કિયે થે કામ હમને ભી જો કુછ ભી હમ સે બન પાયા

 યે બાતે તબ કી હૈ આઝાદ થે, થા શબાબ અપના

 મગર અબ તો જો કુછ હૈ ઉમ્મીદે બસ વો તુમ સે હૈ

 જાબાં તુમ હો લબે-બામ આ ચુકા હૈ આફતાબ અપના"

૧૯ ડિસેમ્બરે ફાંસીના માંચડે ચડતા પહેલા પોલીસે અશફાકના હાથોની સાંકળો ખોલી નાંખી. ફાંસીના માંચડે પહોંચી સૌ પ્રથમ તેણે ફાંસીનું દોરડું ચૂમ્યું. પછી આકાશ તરફ નજર કરી ખુદાને સંબોધતા તેણે કહ્યું,

"હે ખુદા,મારા હાથો માનવ હત્યાથી ખરડાયેલા નથી. મારા પર મુકવામાં આવેલ આરોપ તદન ખોટા છે. મેં જે કઈ કર્યું છે તે મારા દેશને આઝાદ કરાવવા કર્યું છે. અલ્લાહ તું મારો ઈન્સાફ કરજે"

અને અશફાક દેશની આઝાદી કાજ ફાંસીના માંચડે લટકી ગયો. એ દિવસ ભારતમાતાના એક સપૂતની શહાદતથી ગમગીન બની ગયા. હિન્દીના સુપ્રસિદ્ધ કવિ અગ્નિવેશ શુકલએ "અશફાક કી આખરી રાત" નામક એક હદય સ્પર્શી કાવ્ય લખ્યું છે. જેમાં ફાંસી પૂર્વેની અંતિમ અંતિમ રાત્રની અશફાકની મનોદશાનું અદભુત ચિત્રણ કરવામાં આવેલ છે. એ કાવ્યની કેટલીક પંક્તિઓ માણવા જેવી છે.

"जाऊँगा खाली हाथ मगर ये दर्द साथ ही जायेगा,

जाने किस दिन हिन्दोस्तान आज़ाद वतन कहलायेगा?

बिस्मिल हिन्दू हैं कहते हैं "फिर आऊँगा,फिर आऊँगा,

फिर आकर के ऐ भारत माँ तुझको आज़ाद कराऊँगा".

जी करता है मैं भी कह दूँ पर मजहब से बंध जाता हूँ,

मैं मुसलमान हूँ पुनर्जन्म की बात नहीं कर पाता हूँ;

हाँ खुदा अगर मिल गया कहीं अपनी झोली फैला दूँगा,

और जन्नत के बदले उससे यक पुनर्जन्म ही माँगूंगा."

કવિ અગ્નિવેશના આ કાવ્યમાં એક ક્રાંતિકારીની વ્યથા વ્યક્ત થાય છે. ભારતની આઝાદીનું સ્વપ્ન લઈને મૌતને ભેટવા જઈ રહેલા અશફાક કહે છે,

"અત્યંત દુઃખ સાથે હું ખાલી હાથે જાઉં છું. ભારત ક્યારે આઝાદ થશે એ તો મૌતની આ ક્ષણે મને ખબર નથી. મારો મિત્ર બિસ્મિલ કહે છે હું ભારતને આઝાદ કરવા હું પુનઃ જન્મ લઇ પાછો આવીશ. પણ ઇસ્લામ પુનઃ જન્મમાં માનતો નથી. એટલે મૃત્યુ પછી ઉપર મને ખુદા મળશે તો હું ઝોળી ફેલાવીને તેને વિનંતી  કરીશ કે હે ખુદા, મને જન્નતના બદલે એક ઔર જન્મ આપ, જેથી હું મારા દેશને આઝાદ કરાવી શકું"

આ જઝબાત એ યુગના ક્રાંતિકારીઓમાં સામાન્ય હતો. દેશ માટે મરવાની તેમની પ્રબળ તમન્ના દેશ માટે ગમેતે ખતરનાક કાર્ય કરવા તેમનેબળ આપતી. એવા મનોબળમાંથી જ કાકોરી કાંડનો જન્મ થયો હતો. કાકોરી કાંડની ઘટના પણ જાણવા જેવી છે.

"હિન્દોસ્તાન રીપબ્લીકન એસોસિએશન" ના સભ્યો સ્પષ્ટ માનતા હતા કે અસહકાર આંદોલન જેવા અહિંસક આંદોલન દ્વારા આઝાદીને મંઝીલ સુધી પહોચવું અશક્ય છે. પરિણામે હિંસક આંદોલન અનિવાર્ય છે. પણ એ માટે બંદુકો અને બોંબ જોઈએ. ૮ ઓગસ્ટ ૧૯૨૫ના રોજ શાહજહાંપુરમાં ક્રાંતિકારીઓની એક મીટીંગ મળી. લાંબી ચર્ચાને અંતે નાણા મેળવવવા સરકારી તિજોરી લુંટવાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું . ૯ ઓગસ્ટ ૧૯૨૫ના રોજ સરકારી તિજોરી લઈને જતી ૮ ડાઉન સહરાનપુર-લખનૌ પેસેન્જર ટ્રેન અટકાવીને તિજોરી લૂંટવાનું નક્કી થયું. રામ પ્રસાદ બિસ્મિલની નેતાગીરી નીચે અશફાક ઉલ્લાહ ખાન, રાજેન્દ્ર લાહડી, સચિન્દ્ર નાથ બક્ષી, ચંદ્ર શેખર આઝાદ, કેશબ ચક્રવર્તી, બનવારી લાલ, મુકુન્દ લાલ, મનમંથ નાથ ગુપ્તા અને મુરલી લાલના નામો નક્કી થયા.

યોજના મુજબ અશફાક ઉલ્લાહ, રાજેન્દ્ર લાહડી અને સચિન્દ્ર નાથ ત્રીજા વર્ગના ડબ્બામાં બેઠા. ચાર ક્રાંતિકારીઓ રામપ્રસાદ બિસ્મિલના નેતૃત્વ નીચે બીજા વર્ગના ડબ્બામાં બેઠા. કાકોરી રેલ્વે સ્ટેશનેથી નીકળી ટ્રેન જયારે કાકોરી અને આલમનગર વચ્ચેના જંગલમાંથી પસાર થઇ ત્યારે બીજા વર્ગ બેઠેલા રામપ્રસાદે સાંકળ ખેંચી.ગાડી ઉભી રહેતા જ એક ક્રાંતિકારી એ હવામા ગોળીબાર કરી, પેસેન્જરોને ગાડીમાંથી ઉતરવા મનાઈ કરી. તુરત રામપ્રસાદ ગાર્ડ પહોંચી ગયા. અને બંદુકની અણીએ ગાર્ડને ડબ્બામાંથી ઉતારી જમીનમાં ઉંધો સુવડાવી દીધો. આ પછી અશફાક ઉલ્લાહએ તિજોરી પાસે ઉભેલા પોલીસને ડબ્બામાંથી નીચે ઉતારી દીધો. એ પછી તિજોરી તોડી એક ચાદરમાં પોણા પાંચ હજાર રૂપિયા ભર્યા. અશફાકે કાર્ય પૂર્ણ થયાનો સંકેત આપવા પુનઃ હવામાં ગોળીબાર કર્યો. અને બધા ક્રાંતિકારીઓ એક સ્થાન પર એકત્ર થઈ ગયા. પછી આખી ટોળકી એન્જીનડ્રાયવર પાસે પહોંચી અને તેને ગાડી ચાલુ કરવા હુકમ કર્યો. આમ ગાડી પુનઃ ગતિમાં આવી. એ સાથે જ બધા ક્રાંતિકારીઓ રૂપિયા પોણા પાંચ હજારની લૂંટ કરી હવામાં ઓગળી ગયા.  

આ ઐતિહાસિક ઘટનાએ અગ્રેજ શાશનની ઊંઘ હરામ કરી દીધી. સરકારે ખુફિયા પોલીસના શ્રી હાર્ટનને સમગ્ર તપાસ સોંપી. સરકારનો જાપ્તો વધતા તમામ ક્રાંતિકારીઓ ભૂગર્ભમાં ચાલ્યા ગયા. ૧૯૨૫ના મેં માસમાં કાકોરી કાંડના ક્રાંતિકારીઓની ધરપકડનો દોર આરંભાયો. ઇ.સ ૧૯૨૬ના મેની ૨૧મી તારીખે લખનૌ કોર્ટમાં કેસ ચાલ્યો. ઈ.સ. ૧૯૨૭ના એપ્રિલની ૬ઠ્ઠી તારીખે સેશન જજે ચુકાદો આપ્યો. જેમાં રામ પ્રસાદ, અશફ્ક ઉલ્લાહ, રાજેન્દ્ર લહિડીને ફાંસીની સજા આપવામાં આવી. એ મુજબ ૧૯ ડીસેમ્બર ૧૯૨૭ના રોજ ફૈઝાબાદની જેલમાં અશફાક ઉલ્લાહ ખાનને ફાંસીની સજા આપવામાં આવી.

આજે આ ઘટનાને ૮૭ વર્ષ થયા. છતાં ક્રાંતિકારીઓની આ શહાદત આજે પણ આપણા રુવડા ઉભા કરી દે છે. એ બાબત જ તેમની શહાદતનું સાચું મુલ્ય વ્યક્ત કરે છે.